Zastanawiałem się ostatnio nad nasionami trawy z rodzaju palusznik (
Digitaria sp.), bardziej znanej nam hodowcom ptaków pod nazwą foniopaddy lub fonio, gdyż podaje się, że ziarna te są skutecznym środkiem kontrolującym m.in. kokcydiozę u ptaków. Próbowałem zweryfikować te informacje na podstawie danych z publikacji naukowych. Najpierw opiszę pokrótce ten rodzaj roślin, gdyż wydaje mi się on niezwykle interesujący dla nas hodowców. Możemy zorientować się na przykładzie tej rośliny, uprawianej też jako zboże, jak naprawdę ważne jest zachowanie bioróżnorodności dla środowiska i przyszłych pokoleń. Palusznik należy do traw z rodziny wiechlinowatych (
Poaceae). Niektóre gatunki są uważane za najstarsze zboża afrykańskie. Z tej racji używa się tu obrazowego stwierdzenia: zaginione zboże Afryki. W rolnictwie wykorzystuje się głównie tzw. białe i czarne fonio. Podstawowe znaczenie gospodarcze ma pierwszy gatunek: palusznik afrykański (
Digitaria exilis). Uprawiany jest głównie w Afryce Zachodniej: Mali, Burkinie Faso, Senegalu i innych krajach. Pierwsze informacje o tym zbożu sięgają 14. wieku, lecz uważa się, że jest ono uprawiane od około 7000 lat. Roślina ta ma też wielkie znaczenie w kulturze ludów tamtejszego regionu Różne odmiany uprawne fonio są związane z określonymi społecznościami zamieszkującymi ten rejon Afryki. Według mitu kosmogonicznego plemienia Dogonów w Mali, o pochodzeniu wszechświata, ziarno fonio, jest określane jako
po, "zarodek świata", z którego powstał wszechświat. Myślę, że ten mit Dogonów jest znany nam wortalowcom, gdyż, w swoim czasie, zadziwiał badaczy wiedzą tego plemienia o powstaniu i budowie kosmosu.
Rolnicy wykorzystują fonio nie tylko, jako podstawowe Źródło wartościowego i smakowitego pożywienia ludzi i zwierząt gospodarskich, lecz i na cele lecznicze. W ostatnim przypadku wykorzystuje się to zboże m.in. jako pożywienie dla cukrzyków, gdyż palusznik ma niski indeks glikemiczny. Fonio nie zawiera glutenu, zatem nadaje się dla osób z nietolerancją na tę mieszaninę białek roślinnych: gluteniny i gliadyny. Ponadto ziarno fonio jest stosowane w odżywianiu ludzi z chorobami żołądka itp., poprawia kondycję dzieci i ciężarnych kobiet oraz ma zabezpieczać przed chorobami oczu. Z drugiej zaś strony może wystąpić problem zakażenia nasion grzybami, które wytwarzają, niebezpieczne dla zdrowia, aflatoksyny. Zanieczyszczenie ziaren grzybami może mieć związek m.in. z nieprawidłowym przechowywaniem nasion. O skutkach złego magazynowania ziarna my hodowcy dobrze wiemy.
Fonio ma szybki cykl rozwojowy wynoszący średnio około 8 tygodni, tak że można zbierać plony od dwóch do trzech razy w ciągu roku. Współcześnie stara się zwiększać zasięg rozprzestrzenienia tego zboża, gdyż uprzednio, do lat 80 .ubiegłego wieku, spadała wielkość areałów upraw. Obecnie obserwuje się zwiększenie powierzchni upraw i wielkości plonów. Jednym z wielu czynników zanikania palusznika było wprowadzanie upraw innych zbóż. Prowadzi się teraz wiele badań naukowych, wykazujących, że palusznik afrykański, którego nasiona są traktowane jako najdrobniejszy rodzaj prosa, jest rzeczywiście bardzo starą i wartościową rośliną uprawną. Uważa się nawet, że białe fonio może pochodzić od innego gatunku palusznika (
D. longiflora). Bardzo ciekawe są wyniki badań nad składem chemicznym tego zboża. Stwierdzono, że ziarna fonio zawierają duże ilości aminokwasów, zwłaszcza metioniny i cysteiny, i to z reguły większe aniżeli w innych zbożach, jak proso, pszenica, ryż i kukurydza. Szczególnie wysokie są zawartości metioniny, wyższe w porównaniu z niektórymi rodzajami prosa. Wykazano, że zawartość metioniny w fonio przekracza aż dwa razy tę stwierdzaną w jaju kurzym (!).Także zawartość ważnego aminokwasu fenyloalaniny, wspomagającego funkcjonowanie mózgu i produkcję hormonu tarczycy tyrozyny jest wyższa w nasionach palusznika niż w dwóch innych rodzajach prosa.
Fonio zawiera istotnie więcej witamin, takich jak tiamina (B1) i ryboflawina (B2), wapnia i fosforu aniżeli ryż biały. Analiza składu biochemicznego ziaren 13 znanych odmian uprawnych palusznika afrykańskiego wykazała, że zawartość białek w pełnych ziarnach może pokrywać 1/3 dziennego zapotrzebowania na proteiny u drobiu, w przypadku fosforu pokrywane jest zapotrzebowanie dzienne w granicach od ¼ do połowy. Wysoka jest też w ziarnach zawartość siarki i żelaza, Ziarna palusznika zawierać znacznie więcej pierwiastków śladowych, takich jak, magnez, cynk i mangan w porównaniu z innymi zbożami. Stwierdza się, że rośliny te wykazują odporność na różne szkodniki upraw (nicienie, grzyby) i zaleca się je stosować, jako płodozmian. Wydaje się, że na razie mało jest badań nad innymi związkami organicznymi w ziarnach fonio. Być może w bliższej przyszłości da się wyjaśnić mechanizm, obserwowanego przez hodowców ptaków, uodparniania się ptaków na kokcydia i inne czynniki chorobotwórcze po podawaniu im nasion palusznika. Trudno jest, moim zdaniem, ocenić jakość dostępnych informacji na interesujący nas problem. Są to, moim zdaniem na dziś dzień, głównie obserwacje praktyków - hodowców ptaków i weterynarzy zwłaszcza tych pracujących w regionach uprawy fonio (?). Nie udało mi się jeszcze znaleŹć dokładnych danych literaturowych na ten temat. Nawet w Internecie zetknąłem się z pytaniami dotyczącymi prób ustalenia Źródeł takowych informacji. Myślę, że dopiero od niedawna zaczęto prowadzić dokładne badania nad palusznikiem afrykańskim i luka w wiedzy nad znaczeniem tej rośliny w medycynie i weterynarii będzie szybko wypełniana. Może ktoś z Was będzie skuteczniejszy ode mnie w zebraniu takich zweryfikowanych danych? Na podstawie zebranych informacji można przypuszczać, że ptaki, spożywając ten pokarm, regulują w znacznym stopniu funkcjonowanie organizmu, a za tym może iść wzrost odporności immunologicznej zwierząt. Pozytywnym efektem badań jest też dostrzeżenie wartości rodzaju
Digitaria dla różnorodności biologicznej upraw rolniczych i środowiska naturalnego oraz wdrożenie uzyskanej wiedzy w praktyce. Mamy do czynienia ze wzrostem areałów upraw i plonów palusznika, i wszechstronniejszym wykorzystaniem tej cennej rośliny. Warto o tym pamiętać w kontekście obserwowanego obecnie zastraszającego tempa spadku różnorodności gatunkowej roślin i zwierząt.
Podaję też ciekawsze linki anglojęzyczne o paluszniku afrykańskim:
http://fonio.cirad.fr/index.php/fonio_en - ogólne informacje o fonio
http://www.fao.org/sd/LINKS/documents_download/millets.pdf - różnorodność upraw prosa w Afryce
http://www.lrrd.org/lrrd18/7/clot18095.htm - analiza biochemiczna genotypów fonio
http://www.pan-uk.org/files/Fonio%20Health%20Claims.pdf - zalety pokarmowe i zdrowotne fonio
